Σε μια εποχή κατά την οποία η ενεργειακή κρίση αγγίζει τα όρια της κοινωνικής κρίσης, η ανάγκη για μια δικαιότερη, σταθερότερη και βιώσιμη ενεργειακή πολιτική είναι ζωτικής σημασίας για το μέλλον μας. Η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας, που υποτίθεται ότι θα έφερνε ανταγωνισμό και χαμηλότερες τιμές, οδήγησε στην πραγματικότητα σε αδιαφανή κόστη, κερδοσκοπία και ενεργειακή ανασφάλεια για εκατομμύρια νοικοκυριά.

Η θέσπιση του Χρηματιστηρίου Ενέργειαςⁱ στην Ελλάδα το 2020, στα πλαίσια του ευρωπαϊκού “Target Model”, εναρμόνισε τη χώρα μας με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Όμως η λειτουργία του έχει δείξει σημαντικά προβλήματα. Στη χώρα μας η αγορά της ηλεκτρικής ενέργειας χαρακτηρίζεται σε υψηλό βαθμό κάθετης ολοκλήρωσης, δηλαδή οι ίδιες εταιρείες δραστηριοποιούνται τόσο στη παραγωγή όσο και στην προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας. Πέντε εταιρείες ελέγχουν πάνω από το 90% της αγοράς προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα και το αποτέλεσμα αυτού: η έλλειψη ανταγωνισμού, η δυσκολία στην εποπτεία και η ελεγχόμενη, και πολλές φορές, καταχρηστική διαμόρφωση τιμών εις βάρος εμάς, των καταναλωτών. Επιπλέον, η τιμή του ρεύματος καθορίζεται καθημερινά με βάση την Οριακή Τιμή Συστήματοςⁱⁱ, δηλαδή την τιμή της πιο ακριβής μονάδας ενέργειας — συχνά φυσικού αερίου. Το αποτέλεσμα; Ακριβότερο ρεύμα, αστάθεια, δυσκολία πρόβλεψης για τον καταναλωτή και ενεργειακή φτώχεια.

Ο Πολίτης στην Ενεργειακή Ανασφάλεια

Η ενεργειακή φτώχειαⁱⁱⁱ στην Ελλάδα αγγίζει σήμερα το 17–20% των νοικοκυριών, με τη νεολαία, τα φοιτητικά νοικοκυριά και τα ενοικιαζόμενα σπίτια να πλήττονται σημαντικά. Πώς μπορεί να μιλά κανείς για "ελεύθερη επιλογή παρόχου", όταν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αδυνατεί να κατανοήσει τι πληρώνει, σε ποιον ή να συγκρίνει ασύμβατες χρεώσεις; Η σημερινή κατάσταση απαιτεί ουσιαστική επαναξιολόγηση του πλαισίου λειτουργίας της αγοράς ενέργειας. Η κοινωνική δικαιοσύνη και η προστασία των αδύναμων δεν μπορεί να είναι απλά μια πολιτική επιδόματος, αλλά δομική προτεραιότητα.

Από την Αγορά, στον Δημόσιο και Κοινωνικό Έλεγχο

Μια απάντηση στην κρίση δεν μπορεί να είναι άλλη από μια ριζική αναθεώρηση του πώς παράγεται και διανέμεται η ενέργεια. Οι βασικές υποδομές, όπως ο ΔΕΔΔΗΕ, ο ΑΔΜΗΕ και η ΔΕΗ, δεν μπορούν να λειτουργούν με αποκλειστικά ιδιωτικά και χρηματιστηριακά κριτήρια. Πρέπει να επανακτήσουν δημόσιο χαρακτήρα και λογοδοσία, με διαφάνεια και κοινωνική εποπτεία. Θεωρώ πως σε αυτό το σημείο που έχουμε βρεθεί, χρειάζονται λύσεις που παρά την πιο ριζοσπαστική τους προσέγγιση, αναδεικνύουν κρίσιμες παρεμβάσεις:

• Κατάργηση της σύνδεσης της τιμής ρεύματος με την πιο ακριβή μονάδα (ΟΤΣ), και αντικατάστασή της με ένα σύστημα κόστους + εύλογο κέρδος, ώστε να πληρώνουμε αυτό που πραγματικά κοστίζει η παραγωγή.

• Δημιουργία Εθνικού Μηχανισμού Ενεργειακής Ασφάλειας, ώστε το κράτος να μπορεί να παρεμβαίνει προληπτικά και όχι κατόπιν εορτής, με επιδοτήσεις που απλώς καλύπτουν τα κερδοσκοπικά κενά.

• Ενίσχυση των Ενεργειακών Κοινοτήτων: Σχήματα όπου πολίτες, δήμοι, σχολεία, και μικρές επιχειρήσεις παράγουν και μοιράζονται ενέργεια τοπικά. Αυτό δεν είναι ουτοπία – είναι ήδη ευρωπαϊκή πρακτική, που η Ελλάδα οφείλει να στηρίξει με θεσμικά και φορολογικά εργαλεία.

Μια Νέα Ενεργειακή Κοινωνική Συμφωνία

Ο συνδυασμός δημόσιας εποπτείας, κοινωνικής συμμετοχής και περιβαλλοντικής ευθύνης μπορεί να δημιουργήσει ένα νέο υπόδειγμα ενέργειας. Ένα σύστημα όπου η βιώσιμη μετάβαση στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) γίνεται με κοινωνική συνοχή και συμμετοχή, όχι με τη λογική των άναρχων φαραωνικών επενδύσεων που αφήνουν εκτός τους πολίτες.

Η ενέργεια είναι δημόσιο αγαθό. Η πρόσβαση σε αυτή δεν μπορεί να εξαρτάται από την τιμή του χρηματιστηρίου, ούτε να αποτελεί προνόμιο όσων έχουν «έξυπνα τιμολόγια». Είναι ώρα να επανεφεύρουμε την ενεργειακή πολιτική, με κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά κριτήρια.

Ως νέα γενιά έχουμε ευθύνη να υπερασπιστούμε το κοινωνικό κράτος στην πράξη. Δεν αρκεί να διαχειριζόμαστε τις συνέπειες της αγοράς· πρέπει να επαναφέρουμε κανόνες, ελέγχους και δημόσια λογική στον πιο κρίσιμο τομέα της εποχής μας: την ενέργεια. Και ίσως, σε αυτό το πεδίο, οι ριζοσπαστικές ιδέες είναι το απαραίτητο σοκ για να λειτουργήσει ξανά η κοινωνική ισορροπία.

‍

______________

i. Το Χρηματιστήριο Ενέργειας είναι μια αγορά χονδρικής ηλεκτρικής ενέργειας στην οποία η ηλεκτρική ενέργεια διαπραγματεύεται σαν χρηματοοικονομικό προϊόν, βάσει προσφοράς και ζήτησης. Στόχος είναι να καθορίζεται η τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας με διαφανή και ανταγωνιστικό τρόπο, παρόμοια με το πώς διαμορφώνονται οι τιμές στα χρηματιστήρια εμπορευμάτων (π.χ. πετρέλαιο, φυσικό αέριο). Οι παραγωγοί (όπως μονάδες φυσικού αερίου, ΑΠΕ, λιγνίτη) και οι προμηθευτές ενέργειας (εταιρείες που πωλούν ρεύμα στους καταναλωτές) συμμετέχουν σε ημερήσιες αγορές όπου υποβάλλουν προσφορές:

• Οι παραγωγοί δηλώνουν σε τι τιμή και πόση ενέργεια μπορούν να προσφέρουν.

• Οι προμηθευτές δηλώνουν πόση ενέργεια χρειάζονται για να καλύψουν τη ζήτηση των πελατών τους.

Στο τέλος της ημέρας, γίνεται ένας "συμψηφισμός" της προσφοράς και της ζήτησης, και καθορίζεται η τιμή αγοράς ανά μεγαβατώρα (€/MWh), που στη συνέχεια επηρεάζει την τιμή του ρεύματος που φτάνει στον καταναλωτή. Στην Ελλάδα το Ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας (HEnEx) ιδρύθηκε το 2018 ενώ εντάχθηκε στο Target Model τον Νοέμβριο του 2020 για λόγους που συνδέονται με ευρωπαϊκές δεσμεύσεις, οικονομικές πιέσεις αλλά και την προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ενεργειακής αγοράς.  Η Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων (ΡΑΑΕΥ) και το Ενεργειακό Χρηματιστήριο (ΕΧΕ) εποπτεύον και διαχειρίζονται τη λειτουργία του

ii. Η Οριακή Τιμή Συστήματος (ΟΤΣ) είναι η τιμή στην οποία υπολογίζεται η ενέργεια που παράγεται ή καταναλώνεται στο ελληνικό ηλεκτρικό σύστημα. Καθορίζεται καθημερινά από τον Λειτουργό Αγοράς Ενέργειας (ΛΑΓΗΕ) και επηρεάζει την τιμή χονδρικής που πληρώνουν οι προμηθευτές ενέργειας για το ρεύμα που παρέχουν στους καταναλωτές.

Η ΟΤΣ καθορίζεται με βάση τις συνθήκες προσφοράς και ζήτησης στο ηλεκτρικό σύστημα και μπορεί να μεταβάλλεται σε καθημερινή βάση. Αφού οι παραγωγοί προσφέρουν ενέργεια σε μια συγκεκριμένη τιμή, οι καταναλωτές και οι προμηθευτές ενέργειας υποβάλλουν αιτήσεις για την ποσότητα ενέργειας που θα χρειαστούν. Η ΟΤΣ είναι η τιμή που καθορίζεται από την τελευταία μονάδα ενέργειας που θα προστεθεί στο σύστημα για να καλύψει τη ζήτηση.  

Ας δώσω ένα παράδειγμα να γίνει πιο κατανοητό, έστω ότι η ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας για την επόμενη μέρα είναι 6.000MWh και έχουμε τις εξής προσφορές από μονάδες παραγωγής:

Η αγορά καλεί μονάδες με βάση αύξουσα τιμής προσφοράς μέχρι να καλυφθεί η ζήτηση:

1. Η μονάδα Α θα προσφέρει 1.000 MWh για 0€ - Σωρευτικά:1.000 ΜWh

2. Η μονάδα Β θα προσφέρει 1.200 MWh για 0€ - Σωρευτικά: 2.200 MWh  

‍3. Η μονάδα Γ θα προσφέρει 800 MWh για 45€ - Σωρευτικά 3.000 MWh

4. Η μονάδα Δ θα προσφέρει 2.000 ΜWh για 100€ - Σωρευτικά 5.000 MWh

5. Η μονάδα Ε καλείται να προσφέρει τις υπόλοιπες 1.000 MWh για 120€ ώστε να καλυφθεί πλήρως η ζήτηση.

Η τελευταία μονάδα που απαιτήθηκε για να καλυφθεί η ζήτηση είναι η μονάδα Ε με τιμή 120€/MWh άρα ΟΤΣ = 120€/MWh! Οπότε όλες οι μονάδες που “μπήκαν” στην αγορά πληρώνονται με βάση το ΟΤΣ ανεξαρτήτως της δικής τους προσφοράς.

Οπότε εμείς σαν καταναλωτές θα πληρώσουμε την ενέργεια μας σαν να παράχθηκε από το πιο ακριβή τεχνολογία, ασχέτως αν ένα μεγάλο μέρος της παράχθηκε με 0 επιπλέον κόστος.

Γιατί οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) να έχουν τιμή προσφοράς μηδέν;  

Το μεταβλητό κόστος παραγωγής είναι σχεδόν μηδέν, άρα για κάθε μια επιπλέον μονάδα ενέργειας που παράγουν το κόστος είναι οριακά μηδέν. Βάζουν τιμή προσφοράς 0 € για να διασφαλίσουν ότι θα “μπουν πρώτες” και θα πληρωθούν όσο διαμορφωθεί η ΟΤΣ. Υπάρχει πολύ υψηλό περιθώριο κέρδους κάτι που ωθεί σε επενδύσεις στις ΑΠΕ (ένα από τα θετικά του μοντέλου, θεωρητικά)

Γιατί μια μονάδα που δεν έχει καθόλου κέρδος να “μπει” στην αγορά;

Η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας δεν λειτουργεί όπως μια απλή ελεύθερη αγορά. Το ρεύμα πρέπει να παραχθεί την ώρα που καταναλώνεται – δεν μπορεί να αποθηκευτεί μαζικά (εκτός εξαιρέσεων με μπαταρίες ή αντλησιοταμίευση). Άρα, η ζήτηση πρέπει υποχρεωτικά να καλυφθεί, αλλιώς έχουμε blackout. Επιπλέον, μπορεί να έχει έσοδα από παράλληλες αγορές όπως οι μηχανισμοί επάρκειας ισχύος ή να διεκδικήσει αποζημιώσεις για παροχή ευελιξίας ή σταθερότητας στο δίκτυο ή ακόμα ακόμα να βρει άλλο τέχνασμα όπως το να “φουσκώσει” τη τιμή της προσφοράς.

iii. Η ενεργειακή φτώχεια στην Ελλάδα είναι μια κρίσιμη, πολυδιάστατη κοινωνική πρόκληση, που αφορά την αδυναμία των νοικοκυριών να καλύψουν επαρκώς τις ενεργειακές τους ανάγκες, όπως τη θέρμανση, τον φωτισμό, το μαγείρεμα ή την ψύξη. Το φαινόμενο αυτό προκαλείται από την αλληλεπίδραση τριών παραγόντων: Χαμηλά εισοδήματα, αυξημένες ενεργειακές ανάγκες εξαιτίας χαμηλής ενεργειακής απόδοσης και υψηλές τιμές ενέργειας. Στην Ελλάδα, ειδικά μετά την κρίση χρέους και τις συνεχείς αυξήσεις στο κόστος ενέργειας, η ενεργειακή φτώχεια έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, της Eurostat και του Ιδρύματος Ευγενίδου / ΙΝΕ-ΓΣΕΕ περίπου ένας στους πέντε (1/5) δεν μπορεί να κρατήσει επαρκώς ζεστό το σπίτι του τον χειμώνα με το ποσοστό αυτό να αυξάνεται σημαντικά στις αγροτικές περιοχές. Η Ελλάδα είναι συστηματικά πάνω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. με το φαινόμενο να επιδεινώνεται δραματικά τη περίοδο 2021-2023 λόγω της ενεργειακής κρίσης αλλά και της εκτόξευσης των τιμών στο Χρηματιστήριο Ενέργειας.